Denboraren zubia fikziozko lehenengo liburua duzu. Nola uztartzen da zure gainontzeko lanekin?
Uztargune nagusia gure herria da, Orio. Denetan Orioko historia eta istorioak kontatu ditut. Badirudi ni misio hori egiteko jaio nintzela mundura. Karkara 1989an sortu genuenetik horretan nabil; ez ofizioz, baina bai afizioz. Eta gustura! Gauza on asko eman dizkit, harremanak jendearekin, herriko istorioak entzutea, horiek txirikordatzea… Eta, hala, azken liburu honek ere Orio du erdigune, nahiz eta hemen ja badagoen aldaketa nabarmena: esan duzun moduan, fikziozko nire lehenengo lana da.
Ondo igaro zara batetik bestera?
Egia esan, zubi hori egitea, kazetaritza lanetatik fikziozko lan literario batera igarotzea, kostatu egin zait, kostatu zaidanez. Orain artekoetan kontatu ditut jendearen ahotik, artxiboetatik eta hemeroteketatik jasotako kontuak, baina, beti ere, errealitatea azaltzeko helburuarekin. Oraingoan ez da horrela izan. Benetako gertaera historiko batzuetan oinarritu naiz, baina haien gainean fikzioa sortu dut. Jendearen sentimenduak, pentsamenduak, harremanak... horiek ez baitira kabitzen historia liburu batean. Beraz, pertsonaiek soilik ahalbidetzen zidaten eremu horretan sartzea.
Donostiako aurkezpenean aipatu zenuen fikziozko lan honek Gerra bat barruan degula (2014) argitalpena biribiltzen duela. Zer zentzutan?
Sentsazio hori izan dut, bai, eta horrek gustura utzi nau. Liburu hura amaitu nuenean, berriz, aurkako sentsazioa izan nuen. Kontatu nuen zubia bota zutela, gorriek falangista bat hil zutela, gero falangistek herriko gazte bat fusilatu zutela, Asturiastik etorritako presoek berreraiki behar izan zutela zubia, eta beste kontu asko. Ostera, euren arteko harremanak, trikimailuak, gorrotoak, beldurrak eta zailtasunak ezin izan nituen jaso liburu hartan. Han historia kontatu behar nuen; oraingoan, istorioak. Batzuenak ezagutzen nituen, besteenak imajina nitzakeen, baina horiek idazteko aukera bakarra literaturak ematen zidan. Hortaz, oraingo honetan borobilduta ikusi dut gerraren gaia.
Gainontzeko liburuetan, dokumentuen gainean aritu zara lanean. Liburu honen prozesua ezberdina izan al da?
Neurri batean bai. Baina, nolabait ere, beste liburuen bidean lortutako informazio zabal hori baliatu dut honetarako. Adibidez, aurreko argitalpenerako bildu nituen datuak izan ditut eskura: hil zirenenak, ihes egin zutenenak, gerran ibilitakoenak, ondasunak konfiskatu zizkietenenak… Horrek ematen zidan nolabaiteko kokagune bat, oso ezaguna. Hala, Denboraren zubian gerra atrezzo bilakatzen da, gertaleku horretan gizon-emakumeen arteko harremanetan sakontzeko eta horiek kontatzeko. Hortaz, oraingoan datuek ez zuten hainbesteko garrantzirik. Egia eta egiantza ez dira berdinak, pertsona eta pertsonaiak ere ez, eta ezta historia eta istorioak ere.
Nola josi dituzu ipuinak elkarrekin?
Hamar urtean zehar sortu dira, eta bat amaitzerako, ez nekien hurrengoa nola etorriko zen. Gero moldatu ditut elkarren artean, ustezko nobela baten itxura-edo emateko, istorio bateko aipamenak besteetan txertatuz.
Ipuinen artean atzeman daiteke, bai, halako kronologia bat. Keinu asko daude, zubi ugari, bateko zein besteko gertakarien artean.
Badaude, bai. Agerikoena, errioaren gaineko zubiaren eraisketa. Herriko zaharrek gerrari buruz hitz egin dutenean, guztiei datorkien lehen irudia da zubia bota zutela, eta batzuek badakite, gainera, gorriek dinamitatu zutela erreketeen aurrerakada oztopatzeko, eta herritarrak baserrietan babestu zirela eta abar. Baina beste bi zubi ere badaude liburuan: batetik, nire baitan eraiki dudana, kazetaritza lanetik fikziozkora igarotzeko; eta bestetik, literaturak denbora eta espazioa gainditzeko duen gaitasuna. Horregatik ekarri nuen zubia liburuaren izenburura, nahiz ez izan oso originala, zubia oso metafora erabilia baita literaturan.
Eta zer esan nahi du metafora horrek Denboraren zubian?
Adibide bat jartzearren, Estropada kontakizunean, Orioko zubia dinamitarekin botatzen ari diren unean, 13 urteko bi gazte daude Itxaspe baserriaren azpiko itsas labarrean, arroketara jaitsita. Lehorreko arrokatik Anarriko irlatxora pasatzeko zubi bat erabiltzen dute, eta zubia da egurrezko ohol bat, Itxaspeko Luis mutil gazteak harkaitz baten azpian gordeta duena. Hura jartzen du, batetik bestera pasatzeko. Eta, han, bi mutil horien artean (oso ideologia ezberdina duten familiatik datoz bi gazteak: eskuinekoa bata, ezkerrekoa bestea), ideologien gainetik zubi sentimentala sortzen da.
Liburu honetan sarri nabaritzen da tentsio hori. Zure hitzetan esatearren, zenbaitek buruan argi bazuen ere zein bandotakoa zen, bihotzak beste zerbait agindu zezakeen…
Bai, izan ere, biak dira bakoitza bere familiako semea, baina, oroz gain, biak biktima dira. Batak anaia galdu du eta besteak aita, kontrako bandoaren eskutik. Hala, elkarri hilketa horien berri ematean, sortzen da halako zubi bat, halako enpatia bat, gerraren gordintasun osoa pairatzen ari diren bi gazteen artean.
Pertsonaien izaera eta gorabehera horiek definitzeko, zer izan da nagusi, datuak ala irudimena?
Azkenean, erabakitzen zuena irudimena izan da. Izan ere, ipuinean aurrera egiteko, datuak lehorrak dira. Gerra handiaren barruan gerra txiki asko gertatu ziren, eta horien kontakizuna da Denboraren zubia. Istorio horiek sinesgarriak izateko, eta, aldi berean, irakurtzeko politak eta interesgarriak, bada, irudimena da bidea.
Herriari izena aldatu diozu: zergatik Orizar eta ez Orio?
Hain zuzen ere, fikzioa ekarri nahi nuelako eta irakurleak hasieratik zer irakurtzen ari den garbi izatea bilatu dudalako. Dena dela, herritarrek bere horretan irakurriko dute gainerako guztia, izen toponimikoak-eta: Oribarzar, Itxaspe, Mendizorrotz, Xixario, Bikamiota… Hortaz, argi ikusiko dute istorio horiek hemen gertatzen direla, baina aldi berean, garbi izango dute fikziozko istorioak direla. Horregatik erabaki nuen Oriori bestelako izena ematea.
Estilo zuzena erabili duzu narraziorako, apaingarririk gabea.
Nik uste dut inportantea dela irakurleari bidean laguntzea, bost duroko hitzik erabili gabe. Batzuek jada esan didate liburua oso ondo ulertzen dela, hasi eta bukatu. Batzuetan gertatzen da istorio bat irakurtzen hasi eta galdu egiten zarela. Nik ez nuke nahi nirean hori gertatzerik..
Liburuan azaltzen diren gertakarietatik asko pertsonaien ahotik ezagutzen ditugu, eta ez hainbeste narratzailearenetik. Ahoz ahoko transmisioa goraipatu nahi izan al duzu?do ulertzen dela, hasi eta bukatu. Batzuetan gertatzen da istorio bat irakurtzen hasi eta galdu egiten zarela. Nik ez nuke nahi nirean hori gertatzerik.
1989an Karkaran hasi nintzenetik beti jardun izan naiz jendeari galderak egiten, jendearekin harremanetan, eurek esandakoa entzuten… Ahozkotasunean maisu-maistra onak izan ditut. Gogoan dut bereziki Itxaspe baserriko Luis. Hura zen hiztun ona! Halaxe esaten du Ibon Gaztañazpik ere: Itxaspeko Luis, berak jakin gabe, gure irakasle izan zela ahozko jardunean. Hark zeukan abilidadea istorioak kontatzeko, eta hitz egiteko, gauzak ederki lotzeko eta esandakoari emozioa emateko… Hizkera gozatzeko gaitasun hori ez du jende askok. Artea zeukan horretan. Luis bezalaxe, hiztun on asko ezagutu ditut bizitzan zehar. Asko lagundu dit horrek, eta nire testuari ahozkotasuna nabaritzen bazaio, haiek erakutsitakoari esker da.
Oro har, herriaren izaera zuzenean itsasoarekin lotzen dugu. Denboraren zubia-ko Orizarren, baina, pisuzko beste elementu bat azaltzen da: baserria. Bi eremuak lotuta ere agertzen dira kontakizunean, Itxaspeko gazteak baserriko oholarekin zubia egiten duenean, adibidez.
Orioko herritarren historian, izaeran eta idiosinkrasian biek dute garrantzi handia, izugarria. Orain baino handiagoa, gainera, gerra garaian. Esaterako, zubia bota zuteneko kontakizunean, baserria babesleku bezala agertzen da, jendeak kaletik ihes egin behar izan zuelako leherketak zekarren arriskuarengatik. Itsasoa, berriz, ihesaldiari lotuta zegoen, eta aukera berrien esperantza iturri ere bazen. Horregatik, itsasoa presenteago dago ipuinetan, ihesaldiak eta itzulerak azaltzen direlako.
Baina, batzuetan, itsasaldetik ikusten dira baserri horiek, eta pozten naiz, irakurle zaren aldetik, hain modu grafikoan ikusi baduzu lotura hori. Bestalde, bi elementu horiek azaltzea bada falta zaigunaren aipamena ere. Tamalez, baporeak nola, hala ari dira desagertzen baserriak ere. Eta aintzat hartu beharko genuke baserriak, ekonomiaren ikuspuntutik ez ezik, sinbolo moduan duen garrantzia, bizimodu eta ohitura jakin batzuekin lotuta baitago: bertsolaritza, kasu. Oriotik Igeldora bitarteko mendi hori bertsolari askoren habia izan da.
Liburuko esaldi bat irakurriko dizut. Honakoa esaten dio Oroimenaren paperak kontakizuneko protagonistak Frantziatik etorritako Jean Paul gazteari: "Bertako askok baino interes handiagoa daukazu hemengo gauzetan". Orioko historiari buruzko jakin-mina faltan bilatzen duzu herritarren aldetik?
Ez da fenomeno orokorra, baina askorena bai. 1936ko gerraren ondorio nagusia izan zen 40 urteko diktadura frankista, eta horrek sekulako eragin kaltegarria izan du Euskal Herrian. Baina gaur egungo gizarte mediatizatuak asko desbideratzen gaitu, eta askotan gertatzen zaigu bertako gure balio asko arrotz sentitzen ditugula. Horrek, noski, hizkuntzaren galera ere badakar. Kanpotik etorritakoekin tratua izan dut, eta askotan harritu nau haien gogoak herriko gertakariekiko, hizkuntzarekiko. Esate baterako, Pat Cowie emakume eskoziarrak euskara ikasi zuen eta Karkaran kazetari lanetan ibili zen. Sekulako interesa du gure historian eta kulturan oro har.
Nola landu daiteke memoria historikoa herrian?
Memoria historikoa, oroz gain, iraganean gertatutakoaren ezagutza zabaltzea da, eta biktima guztien minaren aitortza eta kaltearen erreparazioa. Horixe izan daiteke berme bakarra injustizia historikoak berriro gerta ez daitezen. Historiaren ezagutzak balio beharko luke horretarako. Horren barruan liburuak argitaratzeak, bai historiari buruzkoak bai literarioak, lekua izan behar du.
