Aktore polifazetikoa da Iñake Irastorza (Orio, 1955). Naturaltasunez jakin du antzerkiaren, zinemaren eta telebistaren artean mugitzen, eta dagoeneko ibilbide luzea egina duen arren, ez dago geldituko duenik. Hika Teatroaren 35. urteurrenaren harira, Zorretan antzezlana aurkeztu zuten iaz, eta obra horrekin dabil batetik bestera hilabeteotan. Berak parte hartu duen Gaua filma ere aurten estreinatuko dute.
Iaz estreinatu zenuten Zorretan, zure azken antzezlana. Hainbat herritan antzeztu duzue dagoeneko, tartean zure jaioterrian. Nolako harrera izaten ari da lana?
Oso pozik gaude, ez genuen espero jendeak hain ondo hartuko zuenik. Bagenekien esku artean genuen proiektua ondo zegoela, baina kezka genuen ea jendeak istorioa harrapatuko zuen ala ez. Oraingoz euskaraz egin ditugu emanaldiak, eta oso harrera ona izan dute. Hori bai, horrek ez du esan nahi denei gustatu zaienik. Izan ere, narrazioa ez da kontaketa lineala, salto asko egiten ditugu aurrerantz eta atzerantz. Hainbeste saltorekin, ikusleak kokatu egin behar dituzu. Estilo aldetik ere, apur bat surrealista da. Batzuk, agian, komedia bat ikustera etorriko dira, baina ez da komedia bakarrik. Horregatik, hasieran beldur apur bat genuen, baina oso gustura gaude, antzezlanak jendea harrapatu egiten duelako bukaerara arte. Ezin dugu gehiago eskatu.
Oholtza gainean zaudenean, nabaritzen al duzu publikoaren energia?
Jendearen erreakzioa ez da bistarekin bakarrik ikusten. Guk, esaterako, argi fokuak edukitzen ditugu geure gainean, eta zaila izaten da publikoa begiekin ikustea. Gutxitan ikusten ditugu; agian, soilik oholtzara agurtzera ateratzen garenean. Hala ere, nabaritzen dut jendea gurekin dagoen ala ez. Nahiz eta isilik egon, isilik egoteko modu asko daude. Batzuetan jendea mugitzen nabaritzen duzu, eztulka agian, edo albokoaren hitz egiten beharbada… Isiltasun guztiak ez dira berdinak. Baina, esan beharra dut, horregatik harrapatzen zaituela antzerkigintzak. Izan ere, publikoarekin garatzen duzun harremana oso bizia eta, aldi berean, estua izaten da.
Errespetatua zara euskal aktoreen artean, eta ibilbide luzea duzu atzetik. Noiz hasi zenuen bidea?
San Martin auzoko Itxaspe baserrian jaioa naiz. Haurtzaroan ez nuen antzerkian aritzen zen inor ezagutu, eta ikastetxean ere ez genuen antzezteko aukerarik. Ikasturte batean, ordea, irakasle batek antzerki bat antzezteko eskatu zigun. Aukeratutako obran printze baten papera zegoen. Mutilek ez zuten ezer jakin nahi horren inguruan, eta neu atrebitu nintzen paper hura egitera. Horretaz gogoratzen naiz. Baita gustatu egin zitzaidala ere. Oroitzapen gehiago ere baditut. Esaterako, 15 urte nituen zinemara joan nintzen lehenengo aldian; herriko Leunda zinemara joan nintzen. Ez naiz ikusi nuen pelikularen izenaz gogoratzen, baina bai piraten istorio bat kontatzen zuela. Protagonista, gainera, emakume bat zen, eta txundituta geratu nintzen. Asko erakarri ninduen. Nire lagunek ez zuten zinemarako interesik; niri, ordea, izugarri gustatzen zitzaidan. Emakume pirata hura pantaila handian ikustean… ezin nuen sinistu. Bestalde, ume guztiek bezala, nik ere jolastea nuen gustuko; baserrian, ordea, beti zegoen lana, eta nire aitarentzat hori sakratua zen. Garai hartan ez zitzaidan geldirik egotea gustatzen, baina neskak horretara behartzen gintuzten: formalago aritu behar genuen, eta niri, jolastea gustatzen... Beste energia bat nuen.
Antzerkia zer da zuretzat?
Antzerkia bizitzaren ispilua da, bizitzari botatzen zaion beste begirada bat. Haurren jolasarekin alderatzen dut askotan. Nik Magisteritza ikasi nuen, eta zortzi urtez irakasle izan nintzen Orioko Herri Ikastolan, Haur Hezkuntzan. Haurrak txiki-txikitatik bizitza deskubritzen hasten dira, inguruan dutenarekin esperimentatzen eta bizitza imitatzen. Jolasteko duten modu hori, niretzat perfekzioa da. Gaitasun hori, ordea, galtzen joaten gara. Baina nolako artea duten... Adin batera iritsita, zentratzen hasi behar zarela esaten dizute nagusiek, baina gure esentzia hortik dator.
Irakasle izan aurretik, ordea, zinemarekiko eta antzezpenerako grina zenituen…
1972. urtean, 17 urte nituelarik, Bertolt Brecht antzerkigile alemaniarraren Terror y miseria del Tercer Reich obra ikustera joan nintzen Donostiara. Nik, egia esan, ez nekien noren obra zen, ezta zeri buruzkoa zen ere. Baina oraindik gogoratu dezaket nolako giroa zegoen Boulevard inguruko kaleetan. Garai hartan Franco bizirik zen oraindik, eta horrek nolabaiteko eragina zuen gure egunerokoan, baita aisialdian ere. Antzoki Zaharrean ikusi nuen antzezlana, eta sarreran bertan nengoela, jendeak isilik egoteko esaten zidan. Hori baitzen garai hartako kodea. Gaztea nintzela ikusiko zuten, eta sekretak zeudela esatera gerturatu zitzaidan pertsona bat. Obra izugarria izan zen. Gainera, poliziaren presentziak tentsioa areagotzen lagundu zuen. Antzokitik atera bezain laster, argi nuen lanbide hori probatu nahi nuela. Ez dakit nola iritsi nintzen erabaki hartara, baina banekien ez nuela hil nahi hori probatu gabe.
Nola eragin zizun garai hartako testuinguru politikoak?
Azkeneko urte hauetan asko aldatu da bizitza. Besteei ere berdina gertatuko zaie, baina dena gero eta azkarrago doanaren sentsazioa dut. Azken 40 urte hauetan zenbat aldatu den dena. Badirudi betidanik izan dela horrela, baina hemen bizi egin behar zen 1960. hamarkadan. Sekretak elizara etortzen zirela gogoratzen dut. Irteeran gurasoek ez hitz egiteko esaten zizuten. Bakarrik dakizu nagusiak beldurtu egiten direla eta zerbait arriskutsua dela, ez duzu galderarik egin behar. Hori dena, euskaraz hitz egiteagatik. Garai hartako pasarte asko dago, baina askok ez dakite horien berri, ez direlako inoiz kontatu.
Zer oroitzapen gordetzen dituzu zure hastapenetatik? Zuzendariren batek esandakorik-edo gelditu zaizu betirako gogoan?
Antzoki Zaharrean Brechten antzezlana ikusi eta urte askotara, 1987. urtean zehazki, Jose Carlos Plaza zuzendari madrildarrarekin Ramon Maria del Valle-Inclanen Divinas palabras egiten hasi ginen. Atsedenaldi batean, antzezleok hitz egiten ari ginela, antzerkia zergatik egiten ari ginen galdetu zigun bakoitzari. Nik Donostian ikusitako Brechten obraren inguruan hitz egin nuen, eta istorioa amaitzean, nire ezusterako, irakasleak esan zidan bera obra hartan aritu zela, antzezlan hura TEI (Teatro Experimental Independiente) konpainiaren lana izan baitzen. Gerora, talde hartan ibili ziren beste antzezle batzuk ere ezagutu nituen. Aurkikuntza hunkigarria izan zen niretzat, baita berarentzat ere. Zirkulu bat itxi zen une hartan, eta zoragarria izan zen, gainera, Divinas palabras obrarekin egin genuen ibilbidea.
Urte hauetan nola aldatu dira zure lana egiteko prozesua eta antzerkia ulertzeko modua?
Basamortu baten tankerakoa zen Euskal Herriko antzerkiaren panorama. Bertsolariak oso garrantzitsuak izan dira beti gure kulturan, baita nire bizitzan ere; hori da benetan landu dena. Oinarri sendoa du bertsolaritzak popularki. Antzerkiak, berriz, ez. Garai hartan, ikastaro bat bilatzeko, nahiko afizionatua izen behar zenuen. Antzezten ziren lan gehienak turistentzat ziren, eta ia beti udan egiten ziren. Horren inguruko ikasketarik ere ez zen garai hartan. Gerora Antzerti akademia sortu zuten, baina ni, ordurako, autodidakta nintzen. Udan ere, denbora libre gehiago nuenean, ikastaroren batera apuntatzen saiatzen nintzen. Iruñean bertan astebeteko kurtso intentsiboak egiten ziren, eta zerbitzu oso ona eskaintzen zuten. Irakasle onak izan nituen han, tartean Jose Carlos Plaza bera eta Maria Ruiz. Halakoek ateak irekitzen dizkizute, beste herrietako kurtsoak ere egiteko. Bide hori oso intentsua eta polita izan zen. Posible zenean, Madrilera edo Bartzelonara joaten ginen; izan ere, garai hartan bi hiri horietan zegoen antzezteko aukera gehien. Nire lankide batek Bartzelonara joateko aukera izan zuen. Hemen geratzen ginenok, berriz, nahiko autodidaktak ginen.
"Nik lan asko egin dut antzezle bezala, baina aldi berean zortea ere izan dut"
Atzera begira jarrita, zer gogoeta egiten duzu orain?
Ordutik hona gauzak asko aldatu dira, nire kasuan behintzat. Orain askoz gehiago dakit ogibide honen inguruan. Baina horrek alde onak eta txarrak ditu. Esperientzia gehiago dut, eta horrek segurtasuna ematen dit. Aldi berean, ordea, beste gauza bat galtzen duzu: ausardia. Izan ere, ausartagoa zara ezer ez dakizunean. Gauza asko dauzkazu oraindik ikasteko, baina kuriositatea ere baduzu. Orain, beharbada, badakit gauzak hauskorragoak direla. Pentsa dezakezu badaukazula nahikoa ur, baina adinarekin eta esperientziarekin ikasten duzu ur hori ez dela betirako hor geratuko. Gaztea zarenean, ez dakizu etorkizunak zer ekarriko dizun, eta ez duzu beldurrik. Ni beldurtia ez naiz izan, baina ausartagoa izana naiz.
Lehen antzezle izatea haurren jolasarekin konparatu duzu...
Haurra nintzenean, hondartzatik gora zegoen mendian aritzen ginen jolasean, ahuntzen bidean. Amildegi bat zen, eta gu korrika jaisten ginen handik. Gurasoek kontuz ibiltzeko esaten ziguten, baina guk ez genekien arriskua non zegoen; ez ginen beldurtzen. Bizitzako beste edozein egoeratan bezala, zenbat eta gutxiago jakin, orduan eta beldur gutxiago.
Inoiz ikusi al duzu zeure burua islatuta film batean?
Byambasuren Davaa zuzendariaren El perro mongol filma ikusi nuen behin. Istorioak artzain familia bat jarraitzen du, eta oso istorio kutuna da. Film hura ikusi eta gutxira, lagun batek esan zidan hunkitu egin zela filma ikustean, nire historia islatuta ikusi baitzuen.
Inoiz pentsatu al duzu gidoi bat idaztea edo film bat zuzentzea?
Egia esan, lanen bat zuzendu dut, baina ez dut gustuko emaitza lortu. Konturatu naiz perfekziora ez naizela inoiz iritsiko. Nahiz eta perfekzionista ez izan, egiten dudan lana ondo egin nahi dut, eta horretan saiatzen naiz. Zuzendari izatea ere gustatuko litzaidake, baina ez naiz horretara mugatu. Aktore lanetan gusturago sentitzen naiz. Lan batzuk ere idatzi ditut, horiek kaxoian gordeta ditut, ordea; ez naiz ona, ikasteko asko baitaukat. Gainera, nire ustez, ezin da guztia harrapatu. Eta gustatzen zaizkidan gauzekin gozatzea atsegin dut, hau da, horretarako denbora izatea. Saltsa askotan sartuta egoteak ez dizu erabat disfrutatzen uzten.
Asko izan dira oholtza gainean antzeztu dituzun obrak. Noiz egin zenuen salto, ordea, zinemara?
Zinemara berandu egin nuen salto. Baina ez nire aukera izan delako. Antzerkia pila bat gustatu izan zait, eta asko gozatu dut; izan ere, pertsonaia protagonista bikainak egiteko aukera izan dut. Hori, ordea, ez zait suertatu zineman. Berandu ireki dizkidate ateak.
"Aldaketa oso polita nabaritzen hasi naiz Orain, bai antzerkian, baita zineman ere"
Aktorea izateak ospea eta errekonozimendua ekarri dizkizu, baina parte ezkorragorik edo gogorragorik ere izango du ofizioak, ezta?
Nire ofizioaren parte bat badago ez zaidana asko gustatzen, eta hori festibalena da. Nekatu egiten naiz. Ez dut esango beti gaizki pasatu izan dudanik; izan ere, behin han nagoela ondo pasatzen dut, baina asko nekatzen naiz. Ez naiz ondo sentitzen. Merezi du joateak ez bazara ondo sentitzen? Hala eta guztiz ere, nire ibilbidea egin dut, eta hortik bizi izan naiz.
Inoiz sentitu al duzu beti antzerako pertsonaiak antzezteko aukera ematen dizutenik? Alegia, rol jakin batzuk bakarrik antzezteko aktoretzat sailkatuta zauzkatenik?
Nire lana jarraitu duen edonork ikus dezake antzerkian, ia beti, drama aldetik joan naizela. Pertsonaia sakonak antzeztu ditut, eta genero aldetik, tragikomedia asko egin dut, hau da, pisu handiko dramak. Hori, ordea, ez da izan nik erabaki dudalako, baina egin ditudan paperak, salbuespenak salbuespen, oso gustura egin ditut. Telebistako saioak nagusitzen hasi zirenean, boom bat egon zen komediarekin, eta nik argi nuen hor sartu nahi nuela. Niri, ordea, esan zidaten ez nindutela komedia egiten ikusten. Egoera horren aurrean, nola apurtu dezakezu jendeak zutaz duen ideiarekin? Nire kasuan, etxera joan eta negar saio bat eginez. Esan beharra dut ni ez naizela enkasillatuta sentitu, eta hori entzun dudan bakoitzean amorrua eman didala. Gehienbat, nik banekielako komedia egiteko gai nintzela, eta soilik horretarako aukera bat behar nuela. Ezin nuen ziurtatu lehenengoan ondo aterako zenik, baina probatu nahi nuen. Nire ustetan, aktore on bat izan nahi baduzu edo aktore ona baldin bazara, biak egiteko aukera eta ahalmena eduki behar dituzu. Hainbat estilo eta genero daude antzezpenaren munduan, baina aukera izan beharko zenuke nahi duzuna probatzeko. Behin, John Strasberg aktore eta zuzendari estatubatuarra ikastaro bat ematera etorri zen Donostiara, eta parte hartzea erabaki nuen. Saio batean, La extraña pareja laneko eszena bat egitea eskatu zidan taldekide batek. Beste ikasleen aurrean antzeztu ostean, irakaslearen iritziak eta zuzenketak jaso genituen. Gizon oso xelebrea zen, baita gogorra ere. Nik uste nuen sekulako errieta botako zidala. Egun batzuetara, nire curriculuma eskatu zidan, eta irakurri zuenean, zera esan zidan: "Ez da posible! Zuk Strindbergen La señorita Julia egin duzu! Ez, zuk komedia egin behar duzu!". Nire lagunek eta aktoreek gero barre egin genuen horretaz, baina kuriosoa da irakasle batek zutaz iritzi hori izatea.
"Perfekziora inoiz ez naizela iritsiko konturatu naiz, perfekzionista izan ez arren"
Euskal Herrian ekoitzi dituzten film eta saio ezagunenetan parte hartu izan duzu. Nolako erantzuna jaso zenuen ikusleen aldetik telebistan hasi zinenean?
Telebistan lanean hasi nintzenean, komedia arloko hainbat ekoizpenetan parte hartu nuen, besteak beste Wazemank, Goenkale eta Brinkola telesaioetan. Bestalde, Helena Tabernarekin La buena nueva filma ere egin nuen, eta horren harira, asko miresten dudan idazle batek hurrengoa esan zidan: "Ze poza eman didazun, beti komedia eta gauza arinak egiten ikusten zaitut, eta baneukan gogoa zu serioski ikusteko paper sendo batean". Zuk uste duzu erantzuteko gai izan nintzela? Ez! Isildu egin nintzen. Hori gehiagotan ere gertatu zait. "Draman bagenekien ona zinela, baina komedian? Askoz gehiago gustatu zait!".
Urteak igaro ahala, zer aldaketa sumatu dituzu zinemaren eta antzerkiaren industrian?
Zineman aldaketa handia ikusi dut. Gainera, euskal zinemak garai asko izan ditu. Oso ondo hasi zen 1980. hamarkadan, eta gero, geldialdi bat izan zuen. Tarte horretan galtzen dituzun urteak, ordea, ezin dituzu geroago berreskuratu. Geldialdiaren ostean, berriro eutsi genion, eta jende guztiak euskal zinema topera zihoala iritzi zion. Nik kontrakoa esaten nien: "Oraindik ez gara jaio ere egin". Lehenengo landarea ikusi dugu, baina zaindu egin behar da landare hori zuhaitzera eraman nahi bada. Ez hasi kanpaia jotzen, bide luzeko istorio bat da eta. Aitortu beharra dago zinema egitea zaila dela. Alde batetik, diru asko behar da, eta hortik soldata bat lortzea kostatu egiten da. Nik lan asko egin dut, baina aldi berean, zortea izan dut. Jende askok ezin izan du horretatik bizi.
Zu zeu emakumea izanda, nola ikusten duzu emakumeen presentzia zineman gaur egun?
Orain ari naiz aldaketa oso polita nabaritzen, bai antzerkian, baita zineman ere. Antzezleen rolak ez ezik, emakume zuzendarien aldeko eztabaida eta borroka ere sortu dira, baita kuotak jarri ere. Bidegabekeria honen aurrean, jendea kexaka hasi da. Oraindik ez gara berdintasunera iritsi, baina jende gaztea sartu da industrian, eta beste ikuspegi bat erakusten ari dira, normala den bezala. Estetika bat geneukan hartuta, mundua begiratzeko era bat. Eta ez da kontuan izan gurea.
Aldatu al da emakume antzezleen profila?
35 urtetik aurrera nabaritzen duzu beherantz zoazela. 35 urte azkar etortzen dira, eta berehala, amarena edo amonarena egiten ari zara. Zure bikotekideak eta maitaleak izan direnek, berriz, maitale eta bikotekide izaten jarraitzen dute, baita protagonista ere. Zu bere bikotekidea izan zara, eta bere amarena egiteko deitzen dizute. Are gehiago, horren semearen amonarena egiteko ere bai. Nik ez dakit gizonak hortaz jabetzen diren. Emakumeontzako, berriz, ez da erraza errealitate hori onartzea.
Ezagutzen duzu hori gertutik bizi izan duen norbait?
Orain dela hilabete gutxi, emakume gidoilari ezagun batek artikulu batean kontatu zuen bere bizipen bat. Streaming plataforma batetik deitu zioten gidoi bat idazteko. Zirriborro bat idatzi zuen, eta bilera batean aurkeztu zien. Ekoiztetxekoei ideia asko gustatu zitzaien, eta istorioa garatzeko eskatu zioten. Gidoilariak abokatu batzuen inguruko istorio bat idatzi zuen. Emakume protagonistak 60 urte inguru zituen. Ekoiztetxean aurkeztu zuen, eta bileraren ostean, ekoizleek istorioa asko gustatu zitzaiela esan zioten. Dena ondo zihoala zirudien. Protagonistarekin, ordea, zalantzak zituzten. Haren adinarekin, zehazki. Gidoilariak aktore posibleen zerrenda bat eskatu zien ekoizleei. Zerrendako aktore helduenak 35 urte zituen. Gainontzekoak ez ziren 25 urtetik goragokoak. Hori bai, inongo arazorik ez zegoen haren bikotea 65 urtekoa izateko. Hor geratu zen istorioa. "Ni ez nago prest istorio honekin jarraitzeko, ez horrela baldin bada" idatziz amaitu zuen artikulua gidoilariak. Ez naiz ondo gogoratzen nola jarraitu zuen kontuak, baina pentsarazi egiten dizu horrelako zenbat egoera ikusi eta bizi izan ditugun. Horrekin apurtzen ari gara orain, izan ere, oraindik zer puskatu asko dago; baina zer prismatiko jantzi behar ditugu arazo hori ikusteko eta aldatzeko?
Paul Urkijoren Gaua filmean parte hartu duzu orain gutxi; aurten estreinatuko da lana. Espoilerrik egin gabe, zer kontatu dezakezu proiektu horri eta grabaketari buruz?
Gozamena izan da film hori grabatzea. Hala eta guztiz ere, esan beharra dut egun gogorrak ere izan direla. Filmaren zati handi bat gauez grabatu dugu, eta pare bat gau oso gogorrak eta luzeak izan dira. Izan ere, gauez gehiago nekatzen zara. Ez da bereziki negu hotza izan, baina urtarrilean egin genituen grabaketak gogorrak izan ziren. Basoan geundela, euri eta lokatz asko tokatu zitzaizkigun, eta amaitzerako 04:00ak izaten ziren eta kokoteraino eginda egoten ginen. Trajea lokatzez beteta bost bat kilo gehiago dituzu soinean, oinak bustita, hotza barrutik eta kanpotik... Egoera hori, gainera, lantalde guztiarentzat zen berbera. Denda batzuk genituen muntatuta basoan, eta haietan estufaren inguruan elkartzen ginen grabaketa amaitu ostean, erdi mareatuta, berriro berotzen ginen bitartean. Hori bai, zailtasunak zailtasun, momentu batean ere ez zen giro txarrik sortu.
Nolakoa izan da Urkijorekin lan egitea?
Aurreneko aldia da berarekin lan egitea tokatu zaidala, eta banuen bera ezagutzeko gogoa. Casting bat egin nuen Irati filmerako, eta han ezagutu nuen. Hasiera-hasieratik, lehenengo bileratik, ikusi nuen gauzak oso argi dituela. Berak, gainera, rollo ona ematen duen zerbait du. Horrek asko laguntzen du. Ez da bakarra, beste zuzendariekin ere ondo sentitu naiz, eta eskertzekoa da. Zuk, hori ikustean, dena ondo joango dela pentsatzen duzu. Ni askeago sentitzen naiz jendea seguru ikusten dudanean. Gozamena da. Beste kasu batzuetan, batek ez badu oso argi nora joan nahi duen, zuk proposamen bat egiten diozu eta agian ez dago konforme, berak ez daki zer nahi duen… Lana eta kezka ematen dizute. Baina, alde horretatik, ez da inongo arazorik egon. Barre asko egin dugu eta ondo pasatu dugu, eta gainera, nire lanarekin gustura geratu naiz. Filmaren muntaketa amaitzear da, eta urtea amaitu baino lehenago ikusi ahalko da pantaila handian.
Argazkiak: Arnaitz Rubio Aprea eta utzitakoak.