Ekologian katedraduna da Arturo Elosegi (Leitza, Nafarroa, 1962), eta EHUn eskolak emateaz eta kudeaketa lanak egiteaz gain, hainbat ikerketa egiten ditu: ibaiak aztertzen ditu, batez ere. Orioko Herrio natur taldeko kidea da, eta errioaz, ibaiez eta Motondo babestutako eremuaz aritu da solasean, lasai, baina irmo.
Ekologian katedraduna zara. Baina zer da ekologia?
Bizidunek beren ingurunearekin dituzten harremanen ikerketa da ekologia. Berdin dio animalia, landarea edo pertsona izan. Natura ikertzen dugu, baina natura zentzu zabalenean hartuta. Gizakia ere naturaren parte da, eta guk ingurunean dugun eragina eta halakoak aztertzen ditugu.
Oso esparru zabala da hori. Espezialitateren bat edukiko duzu, ezta?
Nire ikerketa esparrua ibaien ekologia da, eta beraz, giza jarduerek ibaien gainean zer eragin duten ikertzen aritzen gara; nola aldatzen duten ibaiaren biodibertsitatea, funtzionamendua eta zer bide jar ditzakegun inpaktu horiek murrizteko. Beraz, lan dezente ari gara egiten ibaien errestaurazioan eta halako kontuetan.
Errioa dago Orion...
Bai, oso toki interesgarria da. Askotariko habitatak daude han: hondartzako dunak, itsasertzeko labarrak, padurak, errekastoak eta beste hainbat elementu. Garai batean askoz ere okerrago egon zen, oso kutsatuta, eta asko hobetu da, baina arriskuak hor dauzkagu: orain txirla asiarra azaldu da, eta espezie exotikoen presio handia dago. Beraz, hainbat espezie eta habitat arriskuan daude, eta horri buelta eman ezinik gabiltza.
Beraz, garai batean baino hobeto dago Oria ibaia. Dena den, alderdi txarrari erreparatuta, espezie inbaditzaileak nabarmenduko zenituzke?
Batetik, espezie inbaditzaileak daude: txirla asiarra izan da agertzen azkena, baina lehenagotik bisei amerikarra ere azaldu izan da tarteka. Halaber, badira hainbat landare inbaditzaile, eta horiek bertakoei tokia kentzen diete. Bestetik, lehen baino askoz kutsadura gutxiago dagoen arren, oraingo kutsadura konplexuagoa da.
Zer esan nahi duzu?
Garai batean paper fabriketako eta etxeetako kutsadura izaten zen ibaietan, eta etxeetakoa, gaizki esanda, kaka zen. Orain, askoz ere antibiotiko gehiago hartzen ditugu, botika gehiago, eta produktu gehiago erabiltzen ditugu, eta horiek guztiek koktel handia sortzen dute. Ez da hilkorra, hau da, Oriako uretan eduki daitezke arrainak eta bizirik mantentzen dira, baina beste kontu bat da epe luzera ur horrek zer eragiten dien: sexu aldaketa, gutxiago ugaltzea, jokabidea eraldatzea… horrelako ondorio ez letalek epe luzera eragin handia izan ohi dute biodibertsitatean eta ingurumenean.
Umeak betidanik ibili izan dira udan moilan urestan jolasean; bai lehen, bai orain...
Ni barrualdekoa naiz, eta inoiz ez dut ulertu hori.
Uraren kalitateagatik ez, ezta?
Uraren kalitateagatik ere bai. Lehen baino askoz hobea da, baina oraindik ez da on-ona. Etengabe ari dira Europako araudia aldatzen eta estandarrak igotzen; beharra dagoen seinale da hori.
Orokorrean ari zara hortaz, ez Oriari buruz...
Orokorrean ari naiz, baina baita Oriaz ere.
Txirla asiarra aipatu duzu... Asko eragingo al dio errioari?
Beste toki batzuetan berri oso txarrak eman ditu, asko hedatu delako. Hasiera-hasieran harrapatuz gero, posible izaten da inbasio biologikoak kentzea, baina behin zabaltzen uzten bada, askoz ere garestiago ateratzen da. Momentuz, Ura agentziakoek-eta esan dute kentzea ezinezkoa dela jada, baina saiatu beharko litzateke hedapena ahalik eta gehien murrizten.
Eskuz?
Pentsatzen dut ez dela egongo beste alternatiba askorik, baina ez dakit esaten, egia esan.
"Errioan lehen baino kutsadura gutxiago dago orain, baina oraingoa konplexuagoa da"
"Motondo lehengoratzeko plana onartuta dago; nola exekutatu erabakitzen ari dira"
"Ezin dugu 0 inpaktu bilatu, hori suizidio kolektiboa litzateke, baina bai inpaktu arinagoa"
Txirla ur gezakoa dela diote, eta beraz, errioan, ur gazia nahasten hasten den tokitik aurrera ez duela jarraituko.
Pentsatu beharko genuke nola iritsi den. Nik esango nuke horra enbarkazio batean iritsi dela, eta segur aski, ez itsasoan barrena etorri den ontzi batean, baizik eta beste nonbaitetik etorri den kayaken batean, traineruren batean... Ez naiz inor salatzen hasiko, ez daukadalako ebidentziarik, baina bestela, ez zait bururatzen nola arraio iritsi den espezie hori toki horretara [Aginaga parera]. Toki batzuetan, esaterako Kanadan, izugarrizko kontrola egiten diete kanoei eta. Banaka-banaka, ontzi guztiak garbitu behar izaten dituzte errekan mugitzen diren aldiro, horrelako gauzak saihesteko. Guk, esaterako, errekan ibiltzen garen bakoitzean garbitzen ditugu botak.
Espezie hori Oriara iritsi izanaren ondorioak laster ikusiko al dira?
Ez dago asmatzerik. Batzuetan espezie inbaditzaile batzuek ez dute aurrera egiten toki batzuetan, eta beste batzuek, berriz, izugarrizko eztanda egiten dute. Hortaz, oso zaila da hori aurreikustea. Bertan ditugun espezieen araberakoa izango da hori: tokia berez oso beteta badago, espezie berrientzat zaila izaten da bertara iristea. Panpa belarra, esaterako, ez da sartzen dena basoa den tokietan; ezin du. Baserria indarrean dagoen tokietan ere ez da sartzen, baserritarrak beti dabiltzalako mendia garbitzen. Utzitako tokietan zabaltzen da. Kasu honetan ere, antzeko zerbait gertatzen da.
Batzuetan marroi koloreko ura etortzen da errioan gora, lurra dakarren seinale. Kezkatzen al zaituzte horrek? Izan ere, lehen baino sarriago gertatzen dela dirudi...
Ez dakit sarriagotan gertatzen den ala ez, analizatu daiteke, datu serie nahiko luzea badagoelako; 25 bat urteko datuak baditugu. Horiek analizatzeak, ordea, denbora eskatzen du, eta lan handia da. Ibaiaren kolore horrek erakusten duena da arroan dagoen higadura, eta lotuta dago basoen kudeaketarekin eta egiten diren pista, errepide, Abiadura Handiko Tren eta horrelakoekin. Eta bai, kezkagarria da, lohi hori kutsadura delako. Ez dugu kutsaduratzat hartzen normalean, baina ibaiko bizidun askorentzat nahiko kaltegarria da. Ziur historian izan direla askoz ere lohi gehiago zegoen garaiak, nekazaritza gehiago egiten zen garaietan izugarrizko malkarretan egiten zutelako garia, esaterako, Gipuzkoan. Beraz, higadurak oso fuertea izan behar zuen, baina, oraindik, nahiko altua da.
Orain dela lauzpabost urte antolatu zenuten basoen inguruko hitzaldi bat Orion, bertako basoak babestea helburu duen Lurgaia fundazioaren alde. Aurreratu da zerbait arlo horretan?
Lurgaia ari da basoak erosten edo kudeatzen, lurjabeekin akordioetara iristen... Bizkaian hasi ziren, eta orain Gipuzkoan dezente sartu dira. Poliki-poliki, bertako basoaren alde egiten ari dira. Guk ibaietan egiten dugunez ikerketa, asko aztertu izan dugu basogintzak horietan duen eragina, eta ikusi dugu baietz, inpaktu batzuk oso gogorrak direla.
Adibidez?
Basoa mozteak berak inpaktua dakar, lohiak eta halakoak eragiten dituelako. Basolanak nahiko lotuta daude erabiltzen den espeziearekin: haritzak-eta lantzen direnean, mendea baino ziklo luzeagoa izaten dute, eta mozketak egiten badira, txikiagoak izan ohi dira, arinagoak. Beste muturrera baldin bagoaz, eukaliptoetan, adibidez, 12-15 urtetik behin egiten dira mozketak, eta orduan, inpaktuak askoz ere handiagoak izaten dira. Horri buruz ikerketa asko egin ditugu, datu pila bat dauzkagu, eta hori dokumentatuta dago. Ez bakarrik guk; hainbat eta hainbat lan egin dituzte, eta denak ildo berean doaz. Basogintza zenbat eta intentsiboagoa izan, inpaktu handiagoa dauka, batetik ibaietan, eta bestetik, biodibertsitatean. Horrek ez du esan nahi, ordea, ezin daitekeenik basoa ustiatu; neurriak bilatu behar dira. Hori baino intentsuagoa da hiri batek eragiten duen inpaktua, eta hala ere, denok hirietan eta herrietan bizi gara... Ezin dugu zero inpaktu bilatu, hori suizidio kolektiboa litzatekeelako; ez da hori nahi duguna, baina saiatu behar dugu moduak bilatzen gure jarduerak askoz ere jasangarriagoak izan daitezen. Eta gaur egun, asko ez dira jasangarriak.
Berez, legeak egon badaude...
Lege batzuk beste batzuk baino askoz zorrotzago betetzen dira, eta normalean, ingurumena kontserbatzearen aldeko legeak ez dira zorrotzen betetzen diren horietakoak. Zirkulazio legea zorrotzago betetzen da, eta bankuei buruzko legeak, zorrotzago oraindik.
Eukaliptoa aipatu duzu. Uraren eta ibaien kalitatearentzat ez omen da gauza bera eukalipto basoa urtegi baten gainaldean edo beste toki batean egotea. Kokapenak ere ba al du garrantzia?
Tokiak dena egiten du. Horri plangintza fisikoa esaten zaio, edo lurralde antolaketa. Badira bereziki hauskorrak diren zonalde batzuk; tartean, ur hartune guztiak, urtegi guztien buelta. Orion Nuarbeko Ibai-eder urtegiko ura edaten dugu, eta Ibai-ederren inguruan zer dago? Izugarrizko landaketa intentsiboak: pinua, eta orain eukaliptoa sartzen ari da dezente; beraz, are gehiago ari da intentsifikatzen. Horrek lur galera dakar, eta horrela, urtegia sedimentuz betetzen da. Donostian Añarbetik edaten dute ura, eta inguru horretan bertako basoa da gehiena, eta gainera, ez kasualitatez, landu egin delako baizik. Izan ere, Donostiako Udalak erabaki zuen bere garaian Artikutza erostea, bertako basoa bultzatzeko eta ur hobea izateko. Beraz, erabaki desberdinak hartzen dira toki batetik bestera, eta horrek ondorioak dauzka.
Ur hobeak esan nahi du kimika gutxiago behar duela guk edan ahal izateko?
Bai, batere tratamendurik behar ez duten urak dira. Berme gehiago dauka ur horrek.
Ibai-ederrekoak ez dauka bermerik, edo gutxiago dauka, beraz...
Badu, baina gainean egon behar da, analisi pila bat egin behar dira, eta arrisku gehiago dago. Arroan zenbat eta jarduera gehiago izan, errazagoa da istripu bat gertatzea, edozer gauza pasatzea, eta horrek, azkenean, ur horren erabilera mugatzen du.
Zuen lana ikertzea da, eta ikertutakoaz proposamenak eta aholkuak ematea erakundeei.
Ikerketa horien ondorioak, informazio zientifikoa, argitaratu egiten dugu, normalean nazioarteko aldizkarietan. Baina beti gaude harremanetan aldundiarekin, Ura agentziarekin, Eusko Jaurlaritzako beste sail batzuekin eta udalekin. Tarteka aholkuak eskatzen dizkigute, eta tarteka, haiekin eztabaidan aritzen gara, halako lehentasuna ezartzeari edo bestelako ekimen bat bultzatzeari buruz eta abar. Legeak egiten dituztenek normalean ebidentzia zientifikoak hartzen dituzte kontuan, edo hartu beharko lituzkete. Gero, kudeatzaileek, lege horiek aplikatzen dituzte. Badago halako feedback bat; hori ona den edo ez den, beste balorazio mota batzuk dira.
Ikerketarik egitea tokatu zaizu Orian bertan edo inguruko ibaietan, esaterako, Urolan?
Mota askotako ikerketa asko egin ditugu, bai. Oraintxe ari gara ikertzen euri urak Donostian zer kutsatzaile arrastatzen edo eramaten dituen ibaietara. Euria ur garbia dela pentsatzen dugu, baina ez da beti horrela izaten; atmosferatik substantzia dezente ekartzen ditu, eta horrez gain, euria teilatu gainean, parkingetan eta industrialdeetan barrena pasatzen da, eta horietatik substantzia pila bat garraiatzen ditu errekastoetara eta ibaietara. [Espainiako] Ingurumen Ministerioak ordainduta, Gironan (Katalunia) eta Donostian ari gara azterketa bera egiten. Urteak behar izaten dira ondorioak ateratzeko; momentuz, kutsatzaile zerrenda izugarri luzeak topatu ditugu. Ur horietan denetarik topatzen da, baina egin ditugun analisietan, ez dugu ikusi oso kaltegarriak direnik, erreka hazita doanean ur asko eta oso azkar pasatzen delako. Konparaketak ere ari gara egiten hirietan eta hirietatik kanpo dauden erreken artean, eta ikusten dira diferentziak.
Ibaiei dagokienez, lehentasunak zein dira zuretzat?
Esan dugu lehen askoz ere kutsadura handiagoa zegoela, eta horretan asko hobetu dela, baina oraindik bultzada bat falta zaio. Ikertu izan dugu araztegiek askatzen duten ur garbi horren eragina, eta badu, bai, eragina. Orain, esaterako, horretarako araudi berria garatu du Europako Batasunak, eta araztegiei igo egin dizkiete eskakizunak. Horrek onura ekarriko du errekara. Horrez gain, erreka asko ditugu guztiz kanalizatuta, porlanez estalita, ertzetan industrialdeak dituztela... Errekari, ordea, tokia utzi behar zaio ahal den heinean, eta ibaiak errestauratzeko lan oso handia egin beharra dago mila tokitan. Orion, esaterako, Motondon. Noizbait berreskuratu beharko da, eta horrek, besteak beste, biodibertsitateari aukerak emango dizkio –ziur oso toki ona dela aingirentzat–, eta gainera, Orioko uholde arriskua murriztu egingo du.
Zer egoeratan dago gaur egun Motondo eremua?
Garai batean padura izan zen, orain dike bat dago, eta atzean dauden belardiak marea goraren maila baino baxuago daude. Berez, hori, marea gora guztietan, urperatu egingo litzateke. Motondo lehengoratzeko plana badago; onartuta dagoela esango nuke, eta teknikoki nola exekutatu ari direla eztabaidatzen. Hori exekutatutakoan, esan bezala, uholde arriskua murriztu egingo da Orion, ura datorrenean horra zabalduko delako eta herrigunera polikiago iritsiko delako. Han-hemenka horrelako gauza asko ari dira egiten, baina oraindik gauza txikiak dira. Horrek gero eta indar handiagoa hartu behar du.
"Oraingoarekin ez, 50 urte barru inundagarriak izango diren tokiekin pentsatu behar dugu"
"Legea egin duena ez da ekologista bat; atzean txostena egin duten ingeniariak daude"
"Kostaldea toki arriskutsua da gaur egun, Mediterraneoan hasi dira etxeak botatzen"
Egia al da uholdeen maiztasuna handitzen ari dela?
Bai, zalantzarik gabe, eta Orio bezalako tokietan, gainera, itsas mailaren igoera ere hor daukagu. Maiztasuna handiagoa da, eta horrek ez dauka atzera bueltarik. Beraz, hasi behar dugu prestatzen, ez gaur egun daukagunerako, baizik eta etorkizunean izango dugun klimarako eta baldintzetarako.
Motondora itzulita, bertan egin nahi izan zuten proiektu baten aurka sortu zen Orioko natur taldea, Herrio.
Hala da. Garai hartan ez nintzen Orion bizi, eta ez nuen sorrera hartan parte hartu, baina badakit Motondorako hainbat plan egon zirela, tartean industrialdea egitea, baita ur azkarretako pista ere. Orain, Urdaibain, Guggenheim berria Motondo bezalako toki batean egin nahi dute. Egiten baldin bada, esan nahi du 50 urtez hori hor egongo dela eta, egiten ez bada, urte gutxitan padura zati bat berreskuratu dezakegula. Horrek ekartzen du, askotan, kontserbazio mugimendua horrelako borroketan sartzea. Izan ere, kontserbazioaren munduan gauza bat gertatzen da: pasatzen utzitako aukerak betirako galtzen dira.
Zuek garbi ikusi zenuten hori...
Haiek garbi ikusi zuten, eta bai, erabat bat nator haien diagnostikoarekin.
Denborak arrazoia eman dizue.
Nik esango nuke baietz. Halako gero eta gehiago ikusten ari gara gaur egun Europa mailan. Iaz jarri zuten martxan naturaren errestaurazio legea, eta lege horren aurrekarietan esaten da azken hamarkadetan Europako Batasunak izugarrizko lanak egin dituela ingurumena hobetzeko, baina motz gelditu garela, gure helburuak ez direla lortu, eta beraz, beste bultzada bat eman behar zaiola. Eta esaten da, besteak beste, ibaiak askatu behar ditugula, presak kendu, ibai ertzak zabaldu eta halako gauzak. Toki batzuetan ezinezkoa da, baina egin litekeen tokietan, saiatu egin behar dugu. Bestetik, udalerri gehien-gehienak ahal duten guztia ari dira bultzatzen hirigintza, hori delako beraien diru iturria nagusia. Hor, izugarrizko kontraesana daukagu.
Orion, Kosta Tailerraren ondoko baratze zati batean eraikitzeko aukera jaso dute Hiri Antolamenduko Plan Orokor (HAPO) berrian. Ibaia ondoan du. Dike deitzen diogun eremuan ere egingo dituzte etxebizitzak...
Orion asko dago horrelakoa: Palota inguru osoa, Anibarko Portua... Horiek ibaiari irabazitako eremuak dira. Kontraesan asko sortzen ditu horietan eraikitzeak, badakigulako itsas maila igotzen ari dela. Ez dugu pentsatu behar gaur egun zein den eremu inundagarria, baizik eta hemendik 50 urtera zein izango den. Izan ere, pentsatzen dut Dikean eraiki nahi dituzten etxeak 50 urtez irautea nahiko dutela. Pentsatu beharko dute aurrena eremu hori nola egongo den.
Aurreikuspen horiek eginda daude, ezta?
Aurreikuspen batzuk badaude, eta orain, aurreneko aldiz Euskal Herrian hasi dira HAPOetan halakoak kontuan hartzen. Orioko HAPOan, esaterako, zerbait jasota dago, eta esaten da zonalde batzuk ez direla urbanizatuko. Nahikoa den ala ez? Ez dakit, zaila da baloratzen, Gipuzkoan ez dagoelako toki lau askorik, eta horrek beste zailtasun batzuk sortzen dituelako. Orokorrean, ingurumen legedia kapritxoa edo inposizioa balitz bezala hartzen dute udalek. "Ekologista txoro hauek gu izorratu nahian", pentsatzen dute. Eta, ez. Lege hori idatzi duena ez da ekologista, normalean legelaria izango da, eta atzean egongo dira txosten teknikoak, ingeniariek-eta egin dituztenak. Kontua da kostaldea toki arriskutsua dela gaur egun. Mediterraneoan, esaterako, hainbat etxe ari dira botatzen. Donibane Lohizunen [Lapurdi], adibidez, hondartza gainean etxe ilara bat zegoen, eta jada ez dira existitzen; itsasoak eraman egin zituen.
Inguru hau eta Mediterraneoa aldera al daitezke? Hango hirigintza eredua ez al da zakarragoa?
Bai? Eta Donostia? Padura baten gainean eraikia dago... Errazagoa da uholdeak Mediterraneoan gertatzea, baina hemen ere gertatu izan dira; 1983koa, esaterako, ikaragarria izan zen. Euskal Herrian, nik dakidala, Zangozakoa [Nafarroa] izan zen okerrena, XVIII. mendean, 500 lagunetik gora hil zirenekoa. Herria ia desagertu egin zen. Eta Zangoza lehorra da, eta gertu dago. Uholde ikaragarriak, tarteka, nonahi gertatzen dira.
Klima dela eta, itxaropenerako arrazoirik ikusten duzue adituok?
Oso berandu gabiltza. Adituek 70 urte daramatzate klima berotzen ari dela esaten, baina bereziki petrolioaren industriak zalantza faltsu bat zabaldu du, eta hori oso ondo pentsatutako estrategia bat izan da erabakiak atzera botatzeko. Atzeratzen eta atzeratzen jarraitu dugu. Gero, Rio 92eko eta Parisko akordioak etorri dira, baina ia beti oso akordio lausoak izan dira. Beraz, gure emisioak ez dira ari lehen bezain bizkor igotzen, baina oraindik ez dira hasi mundu mailan jaisten. Klimak berotzen segitzen du. Gainera, atmosferan, eta, batez ere ozeanoetan, metatutako karbono asko dago, eta gaur bertan munduak zero CO2 askatuko balu ere, klimak berotzen jarraituko luke 150-200 urtez, eta itsasoak jarraituko luke 500 urtez igotzen. Hori ez dugu geldituko.
Hortaz?
Bada, oso ataka txarrean gaude: edo hartzen ditugu oso neurri gogorrak, edo bestela, txarra ez, txarragoa izango da egoera. CO2 isuriei dagokienez, hamarkada bat daukagu egoerari buelta emateko, eta buelta nahiko handia behar du. Bestela, gauzak asko zailtzen hasiko dira.
Madagaskar eta Antartika artean, espedizio zientifikoan
Arturo Elosegi ekologian katedraduna mundu zabalean ere aritzen da ikerketa lanetan, baina oraingoan planetako beste muturrean ibili da, Frantziaren esku dagoen Kerguelen arxipielagoan, Madagaskar eta Antarktikaren erdibidean, ozeano australaren erdian. Azaro amaieratik otsail hasierara ibili da han amuarrainaren zabalpena ikertzen. "Berez errekako arrainik ez zegoen toki horretan, baina duela 70 urte Frantziako gobernuak zenbait amuarrain eta izokin espezie sartu zituen; horien artean amuarrain arrunta da hobekien moldatu eta gehien zabaltzen ari dena. Gaur egun espezie inbaditzailetzat hartzen da, eta populazio horren eboluzioa eta ingurumenean duen eragina aztertu nahi izan dugu", azaldu du.
Elosegiren hiru kideak Frantziako Nekazaritza, Elikadura eta Ingurumeneko Ikerketa Institutu Nazionalak Senperen duen ikerketa-zentroko kideak dira, arrainetan eta genetikan adituak. "Beraien lana amuarrainen eboluzioa aztertzeko laginak hartzea izan da. Ni, berriz, batez ere, arrainek errekan duten eragina aztertzera joan naiz. Arrainak dauden eta ez dauden erreketan konparatzen aritu gara zenbat alga eta zein motatakoak bizi diren, zenbat ornogabe eta zein motatakoak, eta ekosistema osoaren metabolismoa (arnasketa eta fotosintesia) zenbatekoa den".
Kontatu du Europan amuarrain gehienak errekan geratzen direla bizi osoan, eta ehuneko hamabostek bakarrik migratzen duela itsasora, izokinen gisan. "Kerguelenen, berriz, kontrakoa gertatzen da: amuarrain gehienak itsasora joaten dira haztera, eta ugaltzeko besterik ez dira erreketara itzultzen". Ikerketaren fase honek beste urtebete iraungo duela azaldu du.
Elosegi mundu osoan zehar ibili izan da lanean, baina oraingoa desberdina izan dela dio, "espedizio zientifiko oso bat izan delako". Kerguelenera iristea oso zaila dela azaldu du, baita bertan mugitzea ere. "Toki gehienetara itsasontziz jaon gara, baina lehorrera jaisteko lauzpabost egunetarako janaria, biziraupenerako materiala, satelite bidezko telefonoa eta beste hainbat segurtasun-material eraman behar izan dugu, eguraldia oso azkar aldatzen denez, inoiz ez baitakizu noiz joan ahal izango duten berriro zure bila".
Beraiek hartutako laginak uztailean helduko dira Euskal Herrira, eta haiek analizatzen "hilabeteak" beharko dituzte. Dena den, ondorio orokor batzuk atera dituzte: "Batetik, amuarrainak hedatzen jarraitzen du, eta ez soilik artxipelagoaren ekialdean, non errekak ustez hobeak diren, baita glaziareetatik zuzen-zuzenean datozen erreka hotz eta uherretan ere. Bestetik, ikusi dugu hango erreketan ez dagoela ia ornogaberik, alegia, amuarrainek ez dutela ia jatekorik, eta uste dugu horregatik jotzen dutela itsasora, hemen ez bezala".